Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku wczesnoszkolnym stają się coraz powszechniejszym zjawiskiem. Rodzice i wychowawcy często nie wiedzą, czy zachowanie ich dziecka mieści się jeszcze w granicach normy, czy też jest sygnałem o początkach rozwoju zaburzenia.
W życiu każdego człowieka, niezależnie od jego wieku, emocje odgrywają ogromna rolę. To wszystko,co dzieje się dookoła nas,a także nasze postępowanie, zabarwione jest określona emocją. To samo zjawisko może u jednych wywoływać uczucia przykre, u innych łączyć się z doznaniami przyjemnymi.
Rozwój
emocjonalny dzieci w wieku wczesnoszkolnym, w stosunku do
wcześniejszego okresu niemowlęcego, poniemowlęcego i przedszkolnego,
cechuje się wzbogacaniem i zróżnicowaniem życia uczuciowego. Dziecko
przeżywa już takie uczucia jak zazdrość, gniew, strach i lęk, radość,
przyjemność, sympatię, zmartwienie i ciekawość. Kształtują się też uczucia społeczne. U dziecka prawidłowo rozwijającego się pogoda i zadowolenie są dominującymi stanami emocjonalnymi. Dziecko w tym wieku uzewnętrznia swoje uczucia w sposób bardzo wyraźny i czytelny dla otoczenia.
Klasyfikacja zaburzeń nasuwa wiele trudności. Autorzy najwięcej uwagi poświęcają dzieciom z zaburzeniami nerwicowymi, dzieciom zahamowanym i nadpobudliwym, dzieciom o zachowaniach agresywnych czy też dzieciom zobojętniałbym uczuciowo.
DZIECI NERWICOWE
Lęk
Podstawowym objawem, a zarazem źródłem nerwicy jest lęk, czyli silny stan napięcia z towarzyszącym mu poczuciem zagrożenia i bezsilności. Jest to emocja bezprzedmiotowa, niejasne jest źródło lęku.. Dziecko w celu uniknięcia przeżywania leku uruchamia różne mechanizmy obronne, np. u dziecka bojącego się pójścia do szkoły mogą to być: bóle brzucha, wymioty i podobne symptomy nerwicowe.
Najczęstsze u dzieci są lęki nocne, które wywoływane są często silnymi wzruszeniami, niepokojami, niepowodzeniami przeżytymi w szkole.
Moczenie mimowolne
Jest to najpowszechniejszy rodzaj zaburzeń dziecięcych. Występuje częściej u chłopców niż dziewcząt. Badania przyczyn moczenia wykazują w około 90% przypadków ma podłoże psychogenne. Związane jest to niekiedy z nieprawidłowym treningiem czynności, przede wszystkim jednak, nieprawidłowościami w środowisku rodzinnym.
Dziecko zaczyna się moczyć, gdy w jego otoczeniu pojawiają się sytuacje zbyt dla niego trudne, np. groźba utraty miłości rodziców, drastyczne zaostrzenie stawianych dziecku wymagań itp.
Dziecko moczące się jest narażone na wiele nieprzyjemnych przeżyć ze strony rodziny i rówieśników, co pogłębia sytuacje stresowe dziecka. W postępowaniu z moczącym się dzieckiem nie należy wzbudzać w nim poczucia winy. Powinno ono nabrać wiary we własne siły i poczucia pewności.
Zaburzenia łaknienia
Nerwicowy brak apetytu (anoreksja) występuje u dzieci często. Często wynika z wielu konfliktowych sytuacji w domu. Jest jednocześnie skutkiem błędów wychowawczych i wywołuje nowe błędy ( np. nadmierna koncentracja uwagi na jedzeniu, straszenie dziecka).
Zaburzenia apetytu mogą być reakcją na trudną sytuacje domową dziecka, na bodźce odbierane przez dziecko jako zagrażające poczuciu bezpieczeństwa. Anoreksja bywa również ,wyrazem niechęci do rodziców, także sposobem zwrócenia na siebie uwagi rodziców.
Z anoreksją niekiedy współwystępują wymioty. Odruch wymiotny u dzieci wygasa powoli, przechodząc czasami w nawyk reagowania.
Jąkanie
Jest jednym z zaburzeń mowy dzieci. Może pojawić się nagle, pod wpływem urazu psychicznego, bądź w efekcie długotrwałych sytuacji stresowych. Jąkanie ,,będąc rezultatem napięć emocjonalnych staje się przyczyną dalszego pogłębiania się zaburzeń. Dzieci jąkające się narażone są na szyderstwa ze strony rówieśników. Jąkanie najczęściej jest jednym z wielu objawów świadczących o procesie nerwicowania się dziecka.
Tiki
Są to nagłe, mimowolne wyładowania ruchowe, różnych grup mięśniowych niepodlegające świadomej kontroli.
Najczęściej spotykane postacie tików to : mruganie oczami, grymasy twarzy, podrygiwanie lub wyciąganie ramion. Tiki pojawiają się w wieku szkolnym raczej rzadko. Ich wystąpienie świadczy o poważnych zaburzeniach emocjonalnych. Podłożem tików są silne przeżycia i sytuacje konfliktowe, a także nieprawidłowe postawy rodziców.
Dzieci zahamowane psychoruchowo
Są to dzieci lękowe z obniżoną aktywnością i trudnościami nawiązywaniu kontaktów społecznych. Ponieważ swym zachowaniem nie sprawiają zazwyczaj kłopotów wychowawczych, zatem ich cierpienie pozostaje niezauważone przez dorosłych. Nauczyciele często rezygnują z prób zbliżenia się do dzieci nieśmiałych, pozostawiając je samym sobie. Jest to dość powszechny błąd. Bardzo ważne jest, aby zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa poprzez akceptację go takim, jakim jest, bez oceniania, zawstydzania.
Dzieci obojętne uczuciowo
Są to dzieci, które nie potrafią nawiązać kontaktów uczuciowych z dorosłymi i rówieśnikami oraz współodczuwać radości i smutków innych osób.
Istotą związku między dzieckiem a rodzicami (zwłaszcza z matką) jest silna, pierwotna potrzeba przywiązania dziecka. Pozbawienie kontaktu z matką jest silnym patogennym czynnikiem zaburzającym rozwój emocjonalny dziecka (min. choroba sieroca). Nasilający się lęk przed rozstaniem jest wiodącym motywem chorobotwórczym. Zatem nawiązywanie kontaktów emocjonalnych z innymi
można uznać u dzieci z chorobą sierocą za mechanizm obronny przed następnym emocjonalnym zerwaniem więzi uczuciowych.
Dom rodzinny też, nie zawsze zapewnia dziecku zaspokojenie potrzeb miłości i przywiązania.
Dzieci nadpobudliwe
Reakcje
tych dzieci są nieproporcjonalne silne do działającego bodźca.
Pobudzenie, aczkolwiek silne, trwa jednak krótko. W efekcie są to dzieci
męczliwe, niewytrwałe w działaniu. Dla ich rozwoju szczególnie
niekorzystne jest wychowanie niekonsekwentne. Zmienność wymagań i ocen
postępowania dziecka powodują, że nie może ono korzystać z nabytych
doświadczeń.Jego reakcje są, więc gwałtowne, nieoczekiwane. Dla nauczycieli są to dzieci uciążliwe, ponieważ stwarzają wokół siebie atmosferę niepokoju i niezrozumienia.
Dorośli powinni reagować na ich zachowanie spokojnie i cierpliwie oraz starać się nie dostarczać dziecku zbyt dużo i chaotycznych bodźców.
Dzieci agresywne
Za agresywne uważa się dziecko, które wywołuje konflikty, bije dzieci, przedrzeźnia lub przezywa, skarży, męczy zwierzęta lub niszczy przedmioty. W wyniku tych działań powstaje ból i cierpienie lub szkoda materialna. Agresja jest z reguły reakcją na lustrację, zachowaniem naśladowczym lub zachowaniem instrumentalnym, jeśli służy dziecku do realizacji jakiegoś celu.
Celem agresji może być chęć zwrócenia na siebie uwagi. Szczególnym rodzajem agresji werbalnej jest tzw. skarżenie, zwłaszcza potajemnie. Od reakcji dorosłych zależy, czy ten sposób postępowania utrwali się u dziecka Wymierzanie kar tylko na podstawie oskarżeń jest częstym błędem opiekunów i wychowawców, utwierdza przy tym agresora, że należy skarżyć.
Dzieci agresywne powinny być przede wszystkim otoczone miłością i serdecznością, bez względu na formy zachowania dziecka.
PRZYCZYNY POWSTAWANIA ZABURZEŃ
Dla rozwoju zaburzeń emocjonalnych dziecka szczególne znaczenie ma jego środowisko społeczne, a zwłaszcza rodzina, ponieważ niewłaściwe funkcjonująca jest przyczyną wielu zaburzonych zachowań dziecka.
Ważnym elementem środowiska rodzinnego jest struktura rodziny (pełna czy niepełna) oraz warunki bytowe. Najbardziej wyraźnie jednak na rozwój emocjonalny dziecka wpływają postawy rodziców, wzajemne relacje między nimi a dzieckiem.
Spośród wielu postaw jedynie postawa akceptacji dziecka, miłości do niego może sprzyjać prawidłowemu rozwojowi emocjonalnemu. Taka postawa cechuje rodziców, którzy (wg postaw M.Ziemskiej) akceptują dziecko takim, jakie jest, mimo, że krytycznie oceniają jego złe zachowanie, współdziałają z dzieckiem, dają mu rozumną swobodę w działaniu i traktują jak pełnoprawnego członka rodziny.
Unikanie i odtrącanie dziecka, nadmierne wymagania w stosunku do niego i nadopiekuńczość są przyczynami wielu zaburzeń w jego rozwoju. Sposób zachowania dzieci jest odpowiedzią na postawy, jakie prezentują wobec siebie rodzice.
Istotne jest także dla dzieci środowisko szkolne. Może ono stymulować rozwój dziecka, ukierunkować jego rozwój społeczny i uczuciowy. Może być ono jednak również przyczyną nieprawidłowości rozwojowych. Wszystko zależy od warunków natury psychicznej, stwarzanych przez szkołę.
Każde dziecko z zaburzonym rozwojem emocjonalnym wymaga odrębnego rozpoznania przyczyn i stosowania odpowiednich metod wychowawczych. Wszystko jednak przy ścisłej współpracy z domem rodzinnym. Współpraca ta nie może ograniczać się do organizowania zebrań, w czasie, których nauczyciel jednokierunkowo przekazuje rodzicom informacje o dziecku, przy czym zazwyczaj są to narzekania i oskarżania dziecka, a pośrednio rodziców. Brak autentycznej współpracy nauczycieli i rodziców nie pozwala na poznanie przyczyn zachowania dziecka.
TERAPIA
Przez pojęcie psychoterapii rozumie się postępowanie lecznicze zmierzające do korekty zaburzeń za pomocą środków psychologicznych. Warunkiem udzielenia pomocy dziecku jest działalnością terapeutyczna całej komórki rodzinnej. Działania skierowane tylko na dziecko są bezcelowe- powrót do zaburzonej rodziny powoduje ponowne wystąpienie zaburzeń. Pyza tym jednokierunkowa terapia utwierdza rodziców, że przyczyny trudności tkwią tylko w dziecku.
Korzystnym rozwiązaniem jest zaproszenie do współpracy psychologa terapeuty. Formy pracy z rodzicami mogą być różne: zebrania grupy rodziców lub indywidualne kontakty. Warunkiem prawidłowego przebiegu terapii jest przestrzeganie pewnych zasad: zapewnienia rodzicom atmosfery życzliwości i akceptacji oraz nie negowanie ich wartości, jako wychowawców i opiekunów dziecka.
Podobnie uwarunkowane jest prowadzenie terapii dziecka. Pierwszy kontakt z terapeutą ,może być nacechowany nieufnością, szczególnie, jeśli terapeuta najpierw rozmawia z rodzicami, podczas gdy dziecko czeka w innym pomieszczeniu i może mieć poczucie zmowy dorosłych przeciwko niemu.
Bezpośrednio wypytywanie dziecka o sprawy dla niego trudne nie jest skuteczne. Poznanie emocjonalnych związków dziecka z rodzicami wymaga stosowania technik projekcyjnych. Na przykład rysunek, rysunek, którym dziecko wyraża swój stosunek do środowiska, pełni rolę nie tylko diagnostyczną, ale i terapeutyczną.
Dziecko wyrażając w działaniu twórczym swoje obawy i niepokoje rozładowuje nagromadzone napięcie. Także poprzez ruch i gesty dziecko uzewnętrznia swoje uczucia.
Ćwiczenia ruchowe mogą, więc, spełniać podwójne zadanie. Ciekawą propozycją pracy z dzieckiem jest terapia poprzez muzykę. Jej znaczenie polega na ułatwianiu ekspresji w wyrażaniu uczuć i na możliwości odreagowania przeżyć pacjenta. Muzyka obniża samokontrolę, sprzyja, więc otworzeniu się przed innymi.
Jedną z metod zmniejszających napięcie emocjonalne jest metoda relaksacji mięśniowej. Opiera się ona na założeniu, że wzrost napięcia emocjonalnego powoduje wzrost napięcia mięśniowego. Zatem spadek napięcia mięśniowego, uzyskany w wyniku relaksacji, przyczyni się w jakimś stopniu do obniżenia napięcia emocjonalnego.
W każdej formie terapii dziecka występują elementy zabawy, albo też jest ona głównym elementem terapii. Poznanie dziecka jest możliwe jedynie wówczas, gdy swobodnie ujawnia ono swoje uczucia.
Istotne jest wiec zapewnienie dziecku pełnej akceptacji dla, tego, co uzewnętrznia. Nadrzędnym celem terapii jest zmiana relacji, jaka istnieje między dzieckiem a rodzicami. Dzień powszedni każdego nas jest najczęściej wypełniony pracą i wieloma innymi obowiązkami. W natłoku zajęć ginie gdzieś czas przeznaczony dla rodziny i dzieci.
Nie brakuje nam stresów, życie rodzinne układa się różnie i często nie dostrzegamy jego negatywnych stron. Niestety dzieci, istoty bardzo wrażliwe swoją psychiką reagują na każdą nieprawidłowość. Pojawiają się wiec zaburzenia rozwojowe, których jest coraz więcej. Dzieci tych nie można pozostawić samym sobie, trzeba pomóc im oraz ich rodzinom.
W tym stanie rzeczy - szczególnego znaczenia nabiera praca terapeutów i nauczycieli. Psycholodzy proponują wiele ciekawych rodzajów zajęć terapeutycznych i wskazówek dla terapeutów i nauczycieli.
Starajmy się niektóre z tych propozycji wykorzystywać w swojej pracy, zwłaszcza, że dzieci, którym potrzebna jest pomoc stale przybywa.
Bibliografia:
1. Jirina Przekop, Christel Schweizer: „Niespokojne dzieci. Poradnik dla zaniepokojonych rodziców”. Poznań 1997.
2. Anna Kozłowska: „Zaburzenia emocjonalne dzieci w wieku przedszkolnym”. Warszawa 1984.
3. Irena Obuchowska: „Kochać i rozumieć”. Poznań 1996.
